Beynəlxalq nəqliyyat dəhlizləri ölkələr və regionlar arasında iqtisadi və ticarət mübadiləsinin daşıyıcısıdır. Beynəlxalq nəqliyyat dəhlizləri müəyyən məsafələr və nəqliyyat imkanları ilə birləşən müxtəlif ölkələri və regionları əhatə edir. Beynəlxalq nəqliyyat dəhlizləri siyasi sistem, iqtisadi vəziyyət, mədəni müxtəliflik, dini inanc, adət-ənənə norması, ekoloji qaydalar, sosial idarəetmədə çoxlu fərqlərlə üzləşən bir çox ölkə və regionu əhatə edir.
 Sistem və tənzimləmə norması, beynəlxalq dəhlizlərin əməliyyat kursu zamanı bir sıra siyasi, iqtisadi, təhlükəsiz, dini və əməliyyat riskləri ilə nəticələnir. Xüsusilə, dövlət aktorlarından gələn geo-ənənəvi və qeyri-ənənəvi təhlükəsizlik riskləri beynəlxalq nəqliyyat dəhlizləri üçün dominant təhlükəsizlik elementlərinə çevrilmişdir ki, bu da birbaşa potensial olaraq nəqliyyat dəhlizlərinin pozulmasına səbəb ola bilər. Qeyd edək ki, beynəlxalq nəqliyyat kanallarının əməliyyat riskləri beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinin normal rəvan axınına mənfi təsir kimi müəyyən edilir ki, bu da kanalın zədələnməsi ehtimalı və ya daxili və xarici mühitdə baş verən dəyişikliklər nəticəsində mənfi təsir və itkilər deməkdir. Hazırda beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinin riskləri ilə bağlı araşdırmalar əsasən dəniz nəqliyyatı və enerji daşımalarına yönəlib. 

Dəniz gücü nəzəriyyəsi amerikalı tarixçi Alfred Mahan tərəfindən irəli sürüldüyündən, dəniz nəqliyyatı kanallarının əməliyyat təhlükəsizliyi bütün ölkələri narahat edən əsas məsələyə çevrilmişdir. Dəniz dəhlizlərində dövlət hakimiyyətinin sabitliyi, marşrutlar üzrə dövlətlər və xarici güclər arasında münaqişələr, qonşu ölkələr arasında dənizə dair tələblərinin üst-üstə düşməsi və geosiyasət dəniz nəqliyyat dəhlizlərinin əməliyyat risklərinə təsir edən əsas amillərdir.

 Dəhlizlərin potensial risklərini müəyyən edən mühit və proses mütləq öyrənilməlidir. Belə ki, beynəlxalq amillərin risklərinin müəyyən edilməsi və qiymətləndirilməsi onların təhlükəsiz və dayanıqlı fəaliyyətinin təmin edilməsi üçün mühüm ilkin şərtdir. Riskin identifikasiyası üzrə əsas məlumatların toplanması üçün ekspert qiymətləndirmə metodundan istifadə edilir və ilkin qeyri-səlis qərar nəzəriyyəsi təqdim olunur. 

44 günlük Vətən müharibəsindən sonra Cənubi Qafqaz bölgəsində yaranan yeni reallıqlar və Rusiya-Ukrayna müharibəsindən sonra meydana çıxan çoxsaylı risklər Orta dəhlizin (Trans-Xəzər beynəlxalq nəqliyyat marşrutu) rolunu kifayət qədər artırmışdır. Hazırda Orta dəhliz yüklərin Çindən Avropaya və Yaxın Şərqə daşınması üçün ən təhlükəsiz marşrutlardan hesab edilir. Bu marşrut Şimal dəhlizindən 2500 kilometr qısadır və ya dəmir yolu ilə daşımaları 7-8 gün azaltmaq potensialına malikdir. Ancaq burada Ermənistanın qeyri-konstruktiv mövqeyi Zəngəzur dəhlizinin fəaliyyətə başlamasını gecikdirir ki, bu da beynəlxalq ticari, iqtisadi əlaqələrə mühüm zərərlər vurmaqdadır. Beynəlxalq sorğunun nəticələri göstərir ki, korrupsiya, terrorizm və siyasi sabitliyin olmaması nəqliyyat dəhlizlərinin fəaliyyətləri üçün üç əsas prioritet risk faktorlarıdır. 
Ermənistanın Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı sərgilədiyi mövqeyi birmənalı olaraq terror aktı kimi qələmə verə bilərik. 



Orta dəhlizin siyasi əhəmiyyətinə gəlincə, nəzərə almaq lazımdır ki, Çin və digər Cənub Şərqi Asiya dövlətlərinin Avropa ilə ticarət əlaqəsi Orta dəhlizlə reallaşacağı təqdirdə, onlar regionda daim sabitliyin hökm sürməsində maraqlı olacaqlar. Avropa İttifaqına daxil olan böyük dövlətlər də Orta dəhlizin həm avtomobil, həm də dəmir yolunun keçdiyi tranzit ərazilərdə sülhün və əmin- amanlığın davamlı xarakter daşımasında maraqlıdır və bu istiqamətdə siyasət yürüdəcəklər. Bununla da istər Ermənistan, istərsə də digərlərinin qeyri- konstruktiv siyasətinin qarşısı beynəlxalq birlik tərəfindən qəti şəkildə alınacaq. Beləliklə, Orta dəhliz ideyasının həyata keçməsi və Zəngəzur dəhlizinin açılması nəinki ölkəmizə, eləcə də dəhliz boyu yerləşən bütün ölkələrə iqtisadi səmərə ilə yanaşı, siyasi zəmanət də verəcək. 

Cənab Prezident İlham Əliyevin də vurğuladığı kimi Zəngəzur dəhlizi, sadəcə, Azərbaycan və Ermənistan üçün deyil, qlobal səviyyədə əhəmiyyəti olan bir layihədir. İşğal dövründə Ermənistan tərəfindən sökülüb satılan dəmir yolunun həmin Füzulidən Zəngilana kimi olan hissəsini Azərbaycan bərpa edib. Ermənistan ərazisindən keçən 40 kilometrdən bir az artıq olan dəmir yolu inşa edilsə, bu, beynəlxalq layihə olacaq. 












Tural Akif oğlu Vəlizadə 
Milli Müdafiə Universitetinin müəllimi 
[email protected]