Vallahi, billahi, mən bu işə çox məətəl qalmışam, Müstəqilliyin illərlə arzusunda olmuşuq, niyə? Çünki, müstəqil dövlət heç kəsdən asılı olmayan, öz milli-mənəvi dəyərlərinə özü sahib çıxan, nə siyasətdə, nə iqtisadiyyatda heç kəsdən asılı olmayaraq qanun və qərarlar qəbul edən, öz dili, pulu, himni, gerbi, ordusu olan dövlətdir. Öz torpağına, vətəndaşına və dilinə sahiblik müstəqil dövləti şərtləndirən əsas xüsusiyyətlərdəndir. Şükür, biz müstəqilliyin çətin yollarında addımlayaraq bütün bunlara sahib oluruq, ərazimizə sahib çıxır, işğal olmuş torpağımızı geri alaraq qoruyur, bərpa edir, bayrağımızı yenidən əzəmətlə ucaldırıq. Və bu, bizim dövlətimizin bölgədəki müstəqilliyinin nüfuzunu get-gedə artırır və dünya dövlətləri artıq onunla hesablaşmağa başlayır. Bununla yanaşı, müstəqillik dönəmində ölkədə ana dilinin işləkliyi, istifadəsi ilə də bağlı da bir sıra qanun və sərəncamlar verilir. Doğrudur, müstəqillik əldə etdikdən sonra əcnəbi dildə yazılı reklamlar ölkəni daha çox başına alaraq, ana dilimizi obyekt adları və reklamlardan daha sürətlə sıxışdırnağa başladı. Amma inanırıq ki, görülən tədbirlər, xalqın ziyalılarının çoxsaylı müraciətlərindən sonra bu yöndə irəliyə doğru müsbət addımlar atılacaq və istər Bakı şəhəri, istərsə də regionlarda reklam və obyekt adları əcnəbi dillərin işğalından qısa müddətdə təmizlənəcək.
Bizim dilimiz çox zəngin və hər cür fikri – istər diplomatik, istər bədii və publisistik fikri ifadə etməyə qadir zərif və çoxşaxəli, əhatəli bir dildir.
Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə mənsub, ədəbi dil baxımından çox inkişaf etmiş, oz sabit fonetik, leksik və qrammatik qayda-qanunları möhkəmlənmiş, sabitləşmiş bir dildir. Vaxtilə  hətta Azərbaycan türkcəsi nəinki türklərin, hətta Qafqazdilli xalqların da ortaq dili olub. Ruslar Qafqaza gəlməmişdən bu bölgənin xalqları həmin ortaq dildə danışırdılar. Bu haqda çoxlu faktlar var və onun  fransız dilinin Avropadakı mövqeyi ilə müqayisəsi hamımıza məlumdur.
Əslində Azərbaycan türkcəsi türk dilləri içərisində kökünə daha çox bağlı olan, leksikası çox da dəyişikliyə uğramayan ən gözəl və ən mükəmməlidir, lakin biz bunu təbliğ edə bilirikmi? Anadolu türkləri müəyyən dönəmdə öz kökündən daha çox uzaqlaşıb, öz leksikasına daha çox əcnəbi sözlər daxil edib, nəinki biz. Əslində onlar bizdən çox söz götürə bilərlər, lakin etmirlər. Bunun da müxtəlif səbəbləri var. Bir tərəfdən Türkiyə 600 il imperiya olmuş dövlətdir deyə digər türk xalqlarına bir az böyük qardaş kimi baxır. Digər tərəfdən də biz sanki hər zaman kiçik qardaş olmağa öyrəncəliyik. Öz dilimizi təbliğ etməkdənsə, hansı dilinsə hegemonluğunu qəbul etməyi daha asan yol hesab edirik. Bu gün Güney Azərbaycanda olan türkçülük, dilinə sahib çıxma, onun uğruna dirəniş nə Quzey Azərbaycanda var, nə də Türkiyədə. Niyə mən bu barədə danışıram? Çünki hazırda yenidən gündəmə gələn  mövzulardan biri də ortaq türk dilinin yaradılması məsələsidir ki, bu barədə  AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun baş direktoru Nadir Məmmədlinin APA-ya müsahibəsində oxuyuruq:
“- Məşhur alimimiz Afad Qurbanov bu işlə (Ortaq türk dili -G.Ə) peşəkar məşğul olurdu. Bununla bağlı layihə də hazırladı. Ondan sonra müxtəlif alimlər bu işlə məşğul olub. Bu günə kimi iş gedir. Burada müəyyən əngəllər var. O xalq udacaq ki, iqtisadi cəhətdən güclüdür. Hesab edirəm ki, Anadolu türkcəsi bütün türkdilli xalqlar üçün ortaq dil ola bilər. Türkiyə iqtisadi cəhətdən bütün türk dövlətlərindən güclüdür. “Kayu” cizgi filmi evlərə girəndən sonra balaca uşaqlar da türkcə danışmağa başladı. Bu gün İranda yaşayan soydaşlarımız da bizə meyllənmirlər, onlar da Türkiyə türkcəsində danışırlar. Zaman yolumuzu ora aparır. Tarixi şərait özü göstərir ki, iqtisadi cəhətdən güclü dövlətlər irəlidədir. Digər türk dövlətlərindəki yeni nəsil Anadolu türkcəsində çox söz işlədir. Düşünürəm ki, ortaq dil məfhumu yaransa, bu, Türkiyə türkcəsi olacaq. Lakin bu prosesin yekunlaşması uzanır.”
Məncə, ortaq dil məsələsi çox ağır mövzudur: “Onun incəliklərini bilmədən “ortaq dil yaradaq”, “birləşək” şəklində şüarlar verməklə iş getməz. Bu, çox ciddi araşdırma, üzərində çox ciddi işləmə tələb edən böyük problemdir. Dərindən düşünməmiş belə bir mövqe tutmaq dilimizin məhvinə aparıb çıxara bilər. Dilini sevən, onun dəyərini, incəliklərini bilən heç bir dilçi, məncə, bu fikrə düşməz.
Niyə axı biz M.Ə.Sabir demiş:

Çırmanırıq keçməyə çay gəlməmiş,
Başlayırıq qızmağa yay gəlməmiş,
Söz veririk indi, bir ay gəlməmiş?…

Bu yerdə C. Məmmədquluzadənin sözləri yadıma düşdü, ortaq əlifbanın qəbulu ilə bağlı dediyi sözlər…mən xoruza horuz deyə bilərəm, amma xəstə ölür, son nəfəsidir xırıldayırı, necə xəstə hırıldayır demək olar axı?!
Axı nəyə görə Sovet dövründə ruslardan qoruyub inkişaf etdirdiyimiz dilimizi müstəqillik dövründə “özümüzünkülərdən” qorumaq müşkülə çevrilib?!. Hərəsi dilin başına bir oyun açır. Bilmirsən, bu qəsdən, bilərəkdən, planlı şəkildə görülən bir işdir, ya düşünülmədən, təsadüfən olan bir iş. İndi dili sanki elə dilçilərdən qorumaq lazım gəlir! Nəyə görə?
“Kayu” cizgi filmini evlərə salıb yuxarı başa keçirməkdənsə,  balaca uşaqların öz ana dilinə sevgi yaradan cizgi filmlər çəkməyi, özümüzü, öz dilimizi təbliğ etməyi düşünmürük?! Bu yolla İranda yaşayan soydaşlarımızı da özümüzə meylləndirmək, təsir etmək əvəzinə onların da Türkiyə türkcəsində danışmasına rəvac veririk? “Kayu” cizgi filmini sıxışdıracaq, uşaqlarda maraq oyadacaq, kökümüzə soyumuza bağlayacaq, dilimizi, özümüzü sevdirəcək “Kitabi – Dədə Qorqud”un motivləri əsasında bir cizgi filmi çəkməyi, cənublu qardaşlarımıza da arxa olmağı niyə düşünmürük axı?! Kimdir bizə mane olan? Zamanın yolumuzu başqa yerə aparmasına deyil, bizimlə birləşməyə gətirməsi üçün iş görmək, çaba sərf etmək lazımdır. “Allahdan buyruq, ağzıma quyruq”la iş getməz! “Tarixi şərait özü göstərir ki, iqtisadi cəhətdən güclü dövlətlər irəlidədir”. Bizim iqtisadi qüdrətimizə nə gəlib? Niyə çalışmırıq ki, yeni nəsil Anadolu türkcəsində “anahatar”a meyl etməkdənsə, elə türklərdə də bizim işlətdiyimiz “açar” sözü işlənsin? Bizim müstəqil dövlətimiz var, Cənubda isə dilimizə sevgi çox artıb. Biz, Dərbənddən Həmədana, Bakıdan Kərkükə, Qarsa, İğdıra qədər Azərbaycan türkcəsinin inkişafına çalışmalıyıq. Şübhəsiz, bütün Türkiyəyə sevgimiz var və onlarla qaynayıb-qarışmada heç bir problemimiz yoxdur. Eləcə də Kərkük, Xorasan, ya Qaşqay türkləri ilə də.
Amma hər şey  qarşılıqlı olmalıdır. Yoxsa, indidən hegemonluğu kiməsə verməklə razılaşıb oturmaq düzgün dil siyasəti deyil, məncə.
Azərbaycanlı kimliyi, Azərbaycan dili bizə doğmadır. Ancaq bunu Türk kimliyindən və dilindən kənarda təsəvvür etmirik, bərabərhüquqlu qardaşlar olaraq təsəvvür edirik. Eyni atanın oğulları kimi. Daha böyük-kiçik qardaş misalı ilə yox. Böyük qardaşdan ağzımız bərk yanıb axı…

Bir millətik, iki dövlət
Eyni arzu, eyni niyyət
Hər ikisi Cümhuriyyət
Azərbaycan-Türkiyə.

Bir ananın iki oğlu
Bir ağacın iki qolu
O da ulu, bu da ulu
Azərbaycan-Türkiyə.

Yüz il bundan qabaq M.Ə.Sabir deyirdi:

“Osmanlıdan türkə tərcümə” – bunu bilməm
Gerçək yazıyor gəncəli, yainki hənəkdir;
Mümkün iki dil bir-birinə tərcümə, amma
«Osmanlıcadan türkə tərcümə» nə deməkdir?!.

Sabir türkcə deyəndə Azərbaycan türkcəsini nəzərdə tuturdu. O zaman Osmanlı türkcəsi Azərbaycan türkcəsinə baxanda daha anlaşılmaz idi. Biz Azərbaycan türkcəsini daha da inkişaf etdirməliyik, bütün sahələrdə ön plana çıxartmalıyıq. Amma bu o demək deyil ki, Azərbaycan dilinin varlığını türk dili, mədəniyyəti, ədəbiyyatından kənarda təsəvvür edirik.

Gülyaz ƏLİYEVA
Dalidag.az